1. KADRA DOWÓDCZA
Teoretycznie najwyższym dowódcą wojsk Rzeczypospolitej był król. W praktyce zastępowali
go hetmani lub regimentarze. Funkcje te występowały oddzielnie w Koronie i na Litwie, tak
więc Rzeczpospolita miała 4 hetmanów ? dwóch wielkich (koronnego i litewskiego) i 2 polnych.
Hetman polny podlegał wielkiemu. Regimentarz był to tymczasowy dowódca zastępujący hetmana
w razie jego niedyspozycji, lub mianowany przez króla albo sejm dowódca jakiejś części wojsk.
Pułkiem dowodził pułkownik lub, w regimentach cudzoziemskich oberszter.
2. HUSARIA
Husaria to chwała i chluba Rzeczypospolitej Obojga Narodów i bez wątpienia jedna z najlepszych
formacji kawalerii w XVII wiecznej Europie. Doskonale wyszkolona, zdolna do nagłych szarż, które
przełamywały szyki wielokrotnie liczniejszego przeciwnika. Husarze dosiadali wyśmienitych koni i byli
uzbrojeni w pokaźny arsenał broni: szablę/pałasz, koncerz, pistolety, często nadziak oraz zarzuconą
już od dawana w innych krajach kopię.
3. JAZDA KOZACKA I PANCERNI
Pancernymi od 1648r zaczęto zwać część chorągwi kozackich, czy to dla odróżnienia od
zbuntowanych kozaków, czy też dla podkreślenia ich opancerzenia. Pancerni podobnie jak jazda
kozacka posiadali zróżnicowane uzbrojenie (długa broń palna, szable, pistolety czasami łuki), ale byli
zazwyczaj lepiej opancerzeni (kolczuga, misiurka, karwasze i czasami kałkan). Pancerni byli jazdą
średnią o uniwersalnym charakterze zdolną zarówno do szarż jak i prowadzenia walki ogniowej.
Pancerni
Pancerni z rohatynami
Jazda kozacka stanowiła trzon jazdy narodowego autoramentu. Ze względu na swoje zróżnicowane uzbrojenie (długa broń palna, szable, pistolety czasami łuki) była to formacja uniwersalna i mogła zostać wykorzystywana do wielu celów. Mogła ona wspierać w walce husarię i prowadzić samodzielne szarże, ale także niepokoić przeciwnika harcami i ostrzałem z broni palnej. Poza polem bitwy kozacy spełniali także zadania pomocnicze jak prowadzenie podjazdów, rozpoznania czy pościgu za przeciwnikiem.
Jazda kozacka
Jazda kozacka z rohatynami
4. JAZDA WOŁOSKA
Jazda lekka narodowego autoramentu rekrutowana z elementu obcego narodowo (Mołdawianie, Wołosi i ludności ukraińskiej) i głównie plebejskiego. Formacja początkowo nieliczna pojawiła się większej ilości dopiero po klęsce pod Batohem. Chorągwie tej jazdy liczyły zwykle nie więcej niż 100 koni. Wołosi byli uzbrojeni w szable i łuki oraz równie często długą broń palną (bandolet, rusznica). Stroju ochronnego jazda wołoska nie używała, chociaż pewnie zdarzały się wyjątki wśród oficerów. Jazda wołoska, podobnie jak tatarska, nadawała się najbardziej do podjazdów, rozpoznania i ubezpieczenia.
5. JAZDA TATARSKA
Chorągwie tatarskie pojawiły się w kompucie dopiero po wybuchu powstania kozackiego w 1648 roku. Wcześniej pojedyncze takie oddziały można było zauważyć jedynie w wojskach nadwornych magnatów i oczywiście na Litwie. Jednostki jazdy tatarskiej i wołoskiej często nazywane były "lekkimi" bez szczególnego ich określania. Oczywiście podstawową różnicą między nimi był skład społeczno- narodowy. Formacja liczył od 100 do 150 koni. Podstawowym uzbrojeniem była szabla oraz łuk. Jako formacja lekka pełnili głównie role rozpoznawczą, wywiadowczą i podjazdową. Główna taktyką było prowadzenie ognia z łuków i unikanie walki wręcz. Chorągwie tatarskie nie tworzyły osobnych puków wchodziły w skład pułków, gdzie trzon stanowiły chorągwie pancerne.
6. PETYHORCY
Petyhorcy - średniozbrojna jazda litewska. Uzbrojona w broń drzewcową: kopie połowiczne lub rohatyny. Uzbrojenie ochronne składało się z kolczug, misiurek i karwaszy. Była to formacja uniwersalna zdolna zarówno do prowadzenia działań rozpoznawczych i oskrzydlających jak i frontalnych ataków wspierających np. husarię.
7. PIECHOTA POLSKO-WĘGIERSKA
8. PIECHOTA WYBRANIECKA/ŁANOWA/DYMOWA (w przygotowaniu)
9. POSPOLITE RUSZENIE/ WOLONTARZE
Pospolite ruszenie w założeniach obejmować miało wszystkich posiadaczy ziemskich, z czego znakomitą większość stanowiła szlachta. Uzbrojenie i pancerz zależał od woli i zamożności szlachcica. Podobnie chorągwie wolontarskie ? rekrutujące się głównie ze szlachty stawały z uzbrojeniem takim, na jakie sobie mogli poszczególni wolontarze pozwolić. Wartość bojowa pospolitego ruszenia i wolontarzy była różna. Zwykle brakowało im dyscypliny i chęci do walki, ale zmotywowani potrafili odnieść zwycięstwo nad regularną armią (np. podczas rokoszu Lubomirskiego).
10. DRAGONIA POLSKA
Dragonia to inaczej konna piechota. Konie służyły im niemal wyłącznie do przemieszczania się, a na polu bitwy spieszali się walcząc jak klasyczna piechota. W Rzeczypospolitej formacja ta pojawiła się w latach 20- stych XVII wieku. Początkowo były to małe formacje dowodzone przez cudzoziemców by w późniejszym okresie przybrać klasyczną postać regimentów. Kompanie Dragonii liczyły od 100 do 200 ludzi, później zaczęto tworzyć z nich skwadrony, a potem regimenty. Ich główną bronią był muszkiet lontowy oraz szabla. Jednostka ta stanowiła wsparcie ogniowe dla jazdy, bronili ważnych strategicznie punktów, szturmowali punkty umocnione, oraz pełnili różnorakie funkcje saperskie. Głównie jednak wspierali inne formacje jazdy, dzięki możliwości poruszania się konno nadążali za manewrującymi jednostkami. Byli formacja plebejską dlatego mogli wykonywać różnorakie prace ziemne, które nie przystawały kawalerii jak np. sypanie szańców.
11. RAJTARIA
Rajtarzy w armii polskiej postrzegani powinni być przede wszystkim jako jazda, dobrze wyposażona w broń palną- pistolety. Rajtarzy tworzyli różnej wielkości jednostki - były to kornety/kompanie, skwadrony i wreszcie regimenty. Rajtaria miała charakter plebejski i składała się najczęściej z chłopów i biedoty miejskiej z Prus Królewskich bądź z najemnych żołnierzy niemieckich. Uzbrojeni byli na sposób zachodnioeuropejski czyli w rapier i pistolety. Dodatkowo od połowy XVII wieku byli uzbrojeni w długa broń palną. Główną zaletą tej formacji była wysoka dyscyplina i uzbrojenie broń palną dającą możliwość skutecznego prowadzenia ognia konno.
12. PIECHOTA CUDZOZIEMSKIEGO AUTORAMENTU NOWEGO LUB STAREGO TYPU
Piechota najemna zaciągana była przede wszystkim z Niemców, zdarzały się jednak i ochotnicze regimenty najemne złożone ze Szkotów czy innych narodowości. Z zasady ok. 2/3 oddziału stanowili muszkieterowie. Uzbrojenie piechoty zaciężnej był podobne jak narodowej, chociaż było znacznie mniej zunifikowane. Zależało głównie od treści kapitulacji ale także od tego jakie faktycznie uzbrojenie udało się zgromadzić właścicielowi oddziału lub jakich ludzi zaciągnąć pod swój sztandar.
13. ARTYLERIA RZECZYPOSPOLITEJ
