Kolejnym niezwykle groźnym sąsiadem Rzeczypospolitej była Rosja, która po przegranej wojnie z lat 1632-1634 żądna była rewanżu. Na panowanie Aleksego Michajłowicza (1645-1676) przypadają w Rosji wielkie zmiany, których celem było unowocześnienie wojska. W obliczu wojny z Rzeczpospolitą, do której świetnym pretekstem było zwrócenie się o pomoc rosyjską Kozaków (rada perejasławska 1654), wprowadzano coraz powszechniej wojska wzorowane na zachodnioeuropejskich, przybywało oficerów cudzoziemskich, wzrastała liczebność armii, podnosił się poziom inżynierii i artylerii.
To wszystko powodowało, że Rosja stała się niezwykle groźnym przeciwnikiem na wschodzie, którego w latach 60-tych nie udało się już pokonać. Trzeba jednak podkreślić, że Rzeczpospolita przystępując w 1654 r. do wieloletniej rywalizacji z Rosją, była już osłabiona powstaniem kozackim, a później została zaatakowana przez Szwecję. Szczególnie udana dla wojsk rosyjskich była kampania z lat 1654-55 na Litwie, w wyniku której niemal całe księstwo zostało zajęte. W tym okresie Litwini bez wsparcia wojsk koronnych nie byli w stanie zatrzymać ofensywy rosyjskiej. Zwycięstwo pod Połonką (1660) nie byłoby możliwe, gdyby przeciwko Rosjanom nie skierowano zaprawionych w boju dywizji Czarnieckiego. Klęski z lat 1660-1661 na Litwie i Ukrainie pokazały, że w dziedzinie taktyki armia carska stoi jeszcze niżej niż polsko-litewska. Z czasem potęga Rosji rosła, przy spadku potencjału wojskowego Rzeczypospolitej, która z wojen lat 1654-1667 wyszła znacznie osłabiona. Kampania polska z lat 1663-1664 rozbiła się o defensywną strategię carską, polegającą na unikaniu walnych bitew i bronieniu punktów umocnionych.
W Rosji system samodzierżawia, czyli carski absolutyzm, nie był w żaden sposób ograniczony. O wszystkim decydował car oraz feudałowie, znaczne wpływy miała także Cerkiew Prawosławna. Panowanie Aleksego Michajłowicza, niezwykle ciężkie dla chłopów i mieszczan, to także targające Rosją rozmaite bunty. W latach 1661-62 car osobiście musiał prosić wojsko o pozostanie w dalszej służbie, szerzył się głód i dezercja, pieniądz tracił na wartości. Bunty (np. ?bunt miedziany? ) miały więc przede wszystkim podłoże gospodarcze. Do powstania w 1648 r. doszło nawet w Moskwie i innych miastach. Kryzys z początku lat 60-tych został jednak przetrzymany i w żaden sposób nie wpłynął na zmniejszenie władzy carskiej. Największy bunt chłopsko-kozacki, pod przywództwem Stiepana Razina, miał charakter masowej wojny chłopskiej i objął znaczne tereny nad dolnym Donem i prawie całe Powołże. Powstanie Razina trwało dwa lata i zostało utopione we krwi. Zakończyło się w 1671 r. rozbiciem powstańców przez regularne wojska carskie i ciężkimi represjami wobec opozycji chłopskiej. W czasie powstania Razina swoją wartość okazała jazda szlachecka (pomiestna), wierna podpora cara w tłumieniu antyfeudalnych powstań. W tym czasie Rosja na południu była stale atakowana przez Tatarów, a w latach 70-tych weszła w konflikt z Turcją. Lata 70-te i 80-te to stały wzrost potęgi Rosji, czego doświadczyła zarówno Turcja jak i Chanat Krymski.
Marcin Gawęda
