W okresie 1648-1676 na Krymie panowało kilku chanów: Islam Gerej III (1644-1654), Mehmed Gerej IV (1654-1666), Adil Gerej (1666-1671) i wreszcie Selim Gerej (1671-1677/78 i 1684-1691). Stosunki polsko-tatarskie były wówczas dość mocno skomplikowane. W pierwszym okresie Tatarzy występowali jako przeciwnik Rzeczypospolitej, potem jako sojusznik, a następnie znowu jako jej zaciekły wróg. W połowie XVII wieku Krym umocnił swoją pozycję.
Za panowania Mehmeda Gereja IV Chanat prowadził nawet swoją własną niezależną politykę zagraniczną. Oczywiście nawet w tym okresie o całkowitej samodzielności nie można mówić, gdyż Turcja była przez cały czas protektorką Krymu, były jednak okresy gdy ta zależność była nieco mniejsza niż zazwyczaj. Generalnie w interesującym nas okresie chanowie krymscy prowadzili politykę, której celem było aby ani Rosja, ani Rzeczpospolita czy Kozaczyzna nie urosły zbytnio w siłę. Tatarzy starali się więc utrzymać równowagę sił na Ukrainie. Umożliwiało im to bowiem prowadzenie najazdów grabieżczych i zabezpieczało państwo przed atakiem.
W latach 1648-1654 Chanat wspierał militarnie Kozaków Chmielnickiego, co jak wiadomo pozwoliło im odnieść wiele spektakularnych zwycięstw nad armią koronną (m. in. Korsuń, Zborów, Batoh). Po przyjęciu przez Kozaków protekcji rosyjskiej sytuacja zasadniczo się zmieniła, więc Tatarzy, obawiając się wzrostu potęgi Rosji, przeszli do sojuszu z osłabioną Rzeczpospolitą. Już w kampanii 1655 roku Tatarzy wystąpili po stronie wojsk polskich przeciwko siłom kozacko-rosyjskim. Kontynuując politykę sojuszu Mehmed Gerej IV wysłał posiłki dla Jana Kazimierza przeciwko Szwedom. Ocenia się, że również sama deklaracja chana wzywająca do oporu przeciw Szwedom i zachowania wierności Janowi Kazimierzowi miała duże znaczenie propagandowe. W latach 1656-1657 posiłki krymskie walczyły u boku Polaków ze Szwedami i księciem Rakoczym. W 1659 Tatarzy wsparli propolsko nastawionych Kozaków Iwana Wyhowskiego i przyczynili się do zadania Moskalom klęski pod Konotopem (1659). Tatarzy wspierali Polaków także w kampaniach z I połowy lat 60-tych.
Mehmed Gerej IV uchodził za wiernego sojusznika Rzeczypospolitej, jednak w 1666 roku został obalony. Od tego momentu Tatarzy będą pełnić na Ukrainie rolę tureckiej awangardy. Doprowadzi to do wznowienia najazdów tatarskich na tereny Rzeczypospolitej, a w walce z ordyńcami będzie mógł się wykazać jako znakomity wódz Jan Sobieski. W latach 70-tych chanem krymskim był Selim I Gerej (Girej) uważany za wybitnego dowódcę wojskowego i zręcznego polityka.
System władzy i administracja w Chanacie Krymskim opierał się na prawie islamskim, tradycji tatarskiej i zasadach prawa osmańskiego. Jak podkreślają współcześni historycy i orientaliści Chanat był ?państwem militarnym?, w którym większość mężczyzn zobowiązana była do służby wojskowej. Na czele państwa stał chan z rodu Gerejów (ograniczony przez arystokrację), natomiast stanowiska zastępców chańskich zarezerwowane były dla rodziny Gerejów. Sułtan kałga ? najczęściej brat lub najstarszy syn chana ? był namiestnikiem chana i zarządzał prawą (wschodnią) częścią, natomiast sułtan nurredin był drugim namiestnikiem i zarządcą lewej (zachodniej) części państwa.
W połowie XVII wieku aparat administracyjny Chanatu został znacznie rozbudowany, a władza chana uległa wzmocnieniu. Za panowania Islama III i Mehmeda IV pozycja międzynarodowa Krymu była bardzo wysoka, a dzięki wyprawom wojennym dochody państwa znacznie wzrosły. Największe wpływy stanowiły oczywiście zyski z handlu niewolnikami. Dlatego też wojska tatarskie brały jasyr zawsze i wszędzie, nawet na terenie swojego sojusznika, czego niejednokrotnie doświadczyła Rzeczpospolita. Przede wszystkim z tego powodu dowództwo polskie przydzielało posiłkowym oddziałom tatarskim do ?towarzystwa? zdolnych oficerów i oddziały jazdy.
W 1666 roku na tronie w Bakczysaraju osadzony został przez Turków, jako ich posłuszny wasal, Adil Gerej. Od tego momentu międzynarodowa pozycja Krymu znacznie zmalała.
Marcin Gawęda
